Cây xá xị ở rừng Tánh Linh

Xá xị cao đến 20 m, đường kính trên 0,5 m, thân tròn thẳng, vỏ màu nâu xám, hoa lưỡng tính, lá đơn nguyên mọc cách. Gỗ có vân đẹp, thuộc loại quý hiếm, chuyên dùng làm tượng, đồ mỹ nghệ, đặc biệt chạm lộc bình.

Phần rễ cây xá xị chứa một loại tinh dầu rất đặc trưng, loại tinh dầu này khi được chiết xuất sẽ dùng làm nguyên liệu chế biến nước giải khát, hiện đang sử dụng phổ biến trên thị trường.

Ở Tánh Linh từ Suối Kiết đến Gia Huynh, qua Lạc Hà, Lạc Tánh, rồi bám núi Ông (Đồng Kho), vượt qua sông La Ngà lên mạn Bắc… nơi nào cũng thơm lừng hương xá xị.

Phong trào chơi lộc bình ở phố núi Tánh Linh từ lâu rất phổ biến. Ai cũng muốn nhà mình sở hữu cặp lộc bình gỗ tốt, cao to, thể hiện được đẳng cấp, nhất là với  loại gỗ quý có mùi hương phảng phất trong nhà. Tất nhiên cây xá xị là một lựa chọn tốt.

 Muốn có được một cặp lộc bình xá xị cao to, nghệ nhân phải dùng những khối gỗ đặc ruột để gia công chế tác, gỗ càng già vân càng đẹp tự nhiên, lộc bình càng giá trị. Lộc bình sau khi chế tác xong, toàn thân cũng chỉ là khối gỗ đặc, chỉ ở trên miệng bình  mới khoét lõm vào thớ gỗ một đoạn ngắn. Người xưa tin rằng những đồng tiền, những vật quý tặng cho trong ngày lễ, tết được đặt vào phần lõm của  lộc bình là để giữ lộc. Cặp lộc bình  đặt nơi trang trọng, uy nghiêm trong nhà vừa thể hiện sự quyền quý, cao sang vừa mang ý nghĩa tâm linh, may mắn và tài lộc.

Trước đây, việc tìm gỗ xá xị làm lộc bình không khó lắm.Nhưng cách đây vài năm khi tinh dầu xá xị lên giá, một lít tinh dầu chiết xuất bán tại rừng lên đến năm, bảy chục ngàn đồng, thì phong trào đào rễ xá xị và dựng lò chiết xuất giữa rừng diễn ra khắp nơi. Vào rừng Tánh Linh lúc bây giờ, nghe hương xá xị thơm nồng bay tỏa khắp nơi. Cây xá xị ở rừng Tánh Linh bắt đầu tan hoang từ đó.

Thời điểm hiện nay, việc đào rễ, chiết xuất tinh dầu tạm lắng, thay vào đó người ta lại vào rừng lùng sục cây xá xị, nhất là những cây xá xị cổ thụ, các gốc rễ chôn vùi lâu năm để chạm khắc đồ mỹ nghệ, lộc bình hoặc trang trí nội thất. 1m³ gỗ xá xị có giá không dưới 25 triệu đồng, một cặp lộc bình cao 1,5 m sau khi chế tác hoàn chỉnh có giá không dưới 30 triệu đồng.

Tánh Linh là huyện nổi tiếng với tài nguyên rừng. Nhưng sau một thời gian tàn phá, bây giờ rừng Tánh Linh còn cây xá xị  rất ít. Hầu hết là những cây nhỏ nằm rải rác ở trên đỉnh núi, những vùng rừng sâu, rừng bảo tồn quốc gia.

NGÔ VĂN TUẤN