Âm thanh đàn đá từ biển lên ngàn

Những bộ đàn đá phát hiện đầu tiên

Dưới góc độ khảo cổ học có thể kể đến đầu tiên là bộ đàn đá ở làng Nđut Liêng Krak của dân tộc M’Nông thuộc tỉnh Đắk Lắk ngày 2/2/1949, do công nhân đào đất làm đường phát hiện gồm 11 thanh. Nhà dân tộc học người Pháp là G.Condominas, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu khoa học Viễn đông đã tìm đến nghiên cứu. Qua âm thanh kỳ diệu và hình dáng độc đáo, ông biết đây là một cây đàn cổ quý giá, bộ đàn đá đã được đưa về Pháp trưng bày tại Bảo tàng con người ở Paris từ 1952. Đó là bộ đàn đá đầu tiên phát hiện ở Việt Nam.

Bộ đàn đá thứ hai do một đại úy công binh Mỹ phát hiện ở Bảo Lộc (Lâm Đồng) vào năm 1960 trong cuộc chiến tranh Việt Nam và đã mang về trưng bày trong bộ sưu tập tư nhân ở Los Angeles (Mỹ).

Những năm sau đó một số bộ đàn đá được phát hiện, như bộ đàn đá Khánh Sơn thuộc tỉnh Khánh Hòa của người Raglai; tiếp theo là bộ đàn đá phát hiện ở Bình Đa, Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai năm 1979. Tháng 1/1980, tại Bác Ái tỉnh Ninh Thuận đã phát hiện một bộ do ông Kator Achoh, dân tộc Raglai lưu giữ. Bộ đàn đá gồm 15 thanh, to và rất nặng. Tháng 2/1992, ông Huỳnh Ngọc Hồng đã phát hiện tại thôn Trung Lương, xã An Nghiệp, huyện Tuy An, Phú Yên một bộ đàn đá gồm 8 thanh nhưng không còn nguyên vẹn. Tháng 10/1996, ông Bùi Hữu Triều ở xã Lộc Hòa, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước phát hiện bộ đàn đá với 12 thanh gọi là đàn đá Lộc Hòa.

Đàn đá ở Bình Thuận

Đàn đá ở Bình Thuận được biết đến sớm nhất là vào những năm 80 của thế kỷ trước, đó là những mảnh đàn đá bị máy ủi làm vỡ khi khai hoang đất trồng trọt ở nông trường La Ngà. Nhưng không phải là các thanh của một bộ đàn đá, mà là mảnh vỡ của nhiều bộ khác nhau.

Mãi đến năm 2000, Bảo tàng Bình Thuận mới phát hiện được bộ đàn đá đầu tiên trong hố khai quật khảo cổ học. Đó là bộ đàn đá gồm 5 thanh, chúng được xếp theo hình rẻ quạt. Bên dưới và giữa các thanh đá đều có một lớp cát trắng, hạt nhỏ nhằm tránh va đập. Đây là bộ đàn đá còn nguyên vẹn lần đầu tiên phát hiện trong hố khai quật khảo cổ.

Trong sách Đàn đá Việt Nam do tác giả PGS.TS. Nguyễn Giang Hải và PGS.TS. Phạm Đức Mạnh viết: “Lần đâu tiên ở Việt Nam, chúng ta đã tìm được nguyên vẹn bộ đàn đá trong lòng đất ở Đa Kai (Đức Linh – Bình Thuận)”. Năm 2010 và 2012, tại thôn 1, xã Đa Kai trong khi đào hố trồng cây phát hiện thêm 2 bộ đàn đá đều có 5 thanh. Tất cả 3 bộ đàn đá phát hiện ở Đa Kai đều có 5 thanh.

Năm 2006, khi san đồi cát lấy đất đổ nền nhà, anh Nguyễn Văn Thành thôn Phú Khánh, xã Hàm Mỹ, huyện Hàm Thuận Nam phát hiện nhiều chum gốm đã mủn mục và 8 thanh đá lạ chôn chung một hố, độ sâu khoảng 2 m. Bộ đàn đá ở Hàm Mỹ có màu nâu đen với những dấu vết ghè đẽo rõ nét trên từng thanh đá. Những bộ đàn đá phát hiện trước đây đều được chôn giấu trên những khu gò đồi và ở khu vực rừng núi. Riêng bộ đàn đá này lại được chủ nhân của nó chôn trên đồi cát gần biển, ngay trong khu mộ táng.

Đàn đá Lâm Đồng

Theo tài liệu Bảo tàng Lâm Đồng, đến thời điểm này tỉnh Lâm Đồng có 5 bộ đàn đá được sưu tầm chủ yếu trên khu vực cao nguyên Di Linh.

Bộ đàn đá thứ nhất: Có 3 thanh do ông K’Bơroi, một người dân tộc Mạ sinh sống tại buôn Bùđơ - B’Lao (Bảo Lộc - Lâm Đồng) phát hiện được coi là bộ đàn đá đầu tiên ở Lâm Đồng vào năm 1979.

Bộ đàn đá thứ 2: do ông Nguyễn Đình Tiến ở khu 6 thị trấn Di Linh phát hiện khi đang làm đất trồng cà phê thuộc xã Đinh Lạc, huyện Di Linh. Bộ đàn đá có 12 thanh đá ở độ sâu gần 1 m, chúng được xếp theo kiểu xỉa bài hình rẻ quạt (cách chôn giấu này giống bộ đàn đá 5 thanh phát hiện trong hố khai quật khảo cổ năm 2000 ở Đa Kai, Bình Thuận).

Bộ đàn đá thứ 3: Bộ đàn đá gồm 18 thanh do gia đình ông K’Branh ngụ tại thôn B’Nơm, xã Sơn Điền, huyện Di Linh phát hiện trong quá trình canh tác vườn nhà, vào năm 2003.

Bộ đàn đá thứ 4: Phát hiện tại xã Hòa Nam, huyện Di Linh năm 2003 gồm một sưu tập với 30 thanh (18 thanh còn nguyên, 12 thanh gãy).

Bộ đàn đá thứ 5: Phát hiện tại xã Liên Đầm, huyện Di Linh vào cuối năm 2008. Sưu tập đàn đá Liên Đầm gồm 23 thanh (4 thanh đã bị gãy).

Như vậy, tỉnh Lâm Đồng hiện có 5 bộ đàn đá. Đó là chưa kể bộ đàn đá do ông Nguyễn Ngọc Ẩn ở Mũi Né sưu tầm năm 2016, tại xã Gia Bắc cách trung tâm huyện Di Linh 30 km. Bộ đàn đá gồm 20 thanh còn nguyên do người dân phát hiện trong hố trồng cà phê. Nếu tính cả bộ đàn đá do ông Nguyễn Ngọc Ẩn ở Bảo tàng Mũi Né sưu tầm thì tỉnh Lâm Đồng hiện có 6 bộ đàn đá.

Đàn đá Đắk Nông

Đến nay Đắk Nông phát hiện 2 bộ đàn đá. Bộ đàn đá thứ nhất là bộ đàn đá Đắk Ka, của người M’Nông được tìm thấy từ những năm 80 thế kỷ trước tại suối Đắk Kar, xã Quảng Tín, huyện Đắk Rlấp, tỉnh Đắk Nông. Theo tiếng M’Nông gọi là Goong Lú, nghĩa là Cồng đá. Bộ đàn này gồm 3 thanh có tên là Tru, Trơ và Tê (nghĩa là Mẹ, Cha và Con). Bộ đàn đá tuy ít thanh nhưng trước đây được người M’Nông sử dụng vào việc cúng thần linh hoặc trong các lễ hội của Bon, làng.

Bộ đàn đá thứ 2 được phát hiện năm 2014 tại thôn Đắk Sơn, xã Nam Xuân, huyện Krông Nô, tỉnh Đắk Nông được đặt tên là đàn đá Đắk Sơn. Bộ đàn đá này gồm có 16 thanh, trong đó có 11 thanh còn nguyên vẹn, 5 thanh đã bị gãy đôi hoặc thành nhiều đoạn nhưng có thể gắn chắp nguyên dạng.

Đàn đá Đắk Sơn được Phó Thủ tướng Lê Thành Long có Quyết định số 1712/QĐ-TTg công nhận là bảo vật quốc gia (đợt 13, năm 2024).

Như vậy tỉnh Lâm Đồng mới (Bình Thuận, Lâm Đồng và Đắk Nông) có 12 bộ đàn đá cổ, trong đó có một bộ là bảo vật quốc gia.

Đặc điểm chung của đàn đá ở Bình Thuận, Lâm Đồng và Đắk Nông

12 bộ đàn đá phát hiện ở Bình Thuận, Lâm Đồng và Đắk Nông đều được làm bằng các thanh đá sừng cứng với kích thước dài, ngắn, dày, mỏng khác nhau nhưng cùng chung một hình dạng là 2 đầu phình to, eo giữa thắt lại; các thanh đá có hình dạng thon dài mình dẹt, hai đầu nở rộng, hai bên mép được đẽo mỏng. Trong một bộ hoàn chỉnh các thanh đá có những âm vực khác nhau. Theo phân tích của các nhà khoa học thì thanh đá dài, to, dày có âm vực trầm trong khi thanh đá ngắn, nhỏ, mỏng thì tiếng thanh.

Trong số 12 bộ đàn đá được phát hiện đến thời điểm này thì có 11 bộ phát hiện trong khu vực rừng núi, cao nguyên. Riêng bộ đàn đá phát hiện ở thôn Phú Khánh, xã Hàm Mỹ, huyện Hàm Thuận Nam lại được phát hiện trong khu mộ táng thuộc văn hóa Sa Huỳnh gần biển.

Về niên đại: Cả 12 bộ đàn đá cổ phát hiện ở Bình Thuận, Lâm Đồng và Đắk Nông đều thuộc hậu kỳ Đá mới ở Việt Nam, tức là hơn 3.000 năm cách ngày nay.

Như vậy, hơn 3.000 năm trước văn minh đàn đá đã có một thời kỳ phát triển rực rỡ mà bằng chứng là những bộ đàn đá được phát hiện; là một nhạc khí quan trọng trong đời sống văn hóa, tinh thần và là sản phẩm văn hóa độc đáo của cư dân nơi đây thời tiền sử. Âm thanh của những bộ đàn đá xưa vọng về kể lại câu chuyện về đời sống, văn hóa, tín ngưỡng, tâm linh thuở hồng hoang của con người từ biển lên ngàn, cần được phát huy, bảo vệ.