Phát hiện tượng vàng cổ Chămpa

Từ máy dò tìm phế liệu

Khoảng hơn 20 năm trước ở các địa phương có nhiều người mua máy dò kim loại để rà tìm phế liệu chiến tranh ở khắp mọi nơi, nhiều nhất là trên các động cát, triền cát. Thời điểm đó Bảo tàng tỉnh cũng khảo sát và khai quật một số di tích khảo cổ học cũng trên các động cát, triền cát từ Phan Thiết ra mãi Hồng Liêm, Bàu Thêu, Bàu Trắng, Hòa Phú… Những chuyến khảo sát như thế thường bắt gặp nhiều người dân tay máy, tay cuốc dùng máy dò tìm phế liệu nhìn từ xa không khác gì lính công binh làm nhiệm vụ. Trông người nào cũng bịt kín mặt để che cái nắng nóng và bụi trên những đồi cát vào buổi trưa, chiều.

Mỗi người một máy dò khá hiện đại: Thân máy gắn vào giữa và bên trên bệ máy hình tròn như nắp xoong; giữa tai nghe và máy được nối với nhau bằng một sợi dây điện. Thông qua tai nghe để người dò tìm nhận biết, phân tích các loại tín hiệu thu nhận được. Khi nhận được tín hiệu, họ đào bới, tìm kiếm, lấy lên từ trong đất một vài mảnh sắt, nhôm hoặc đồng. Miệt mài từ ngày này qua ngày khác kiếm và bán phế liệu như một nghề khi rảnh rỗi việc nhà nông.

Cũng làm nghề rà tìm phế liệu chiến tranh mà trong một lần dò tìm ở dọc triền cát ở khu vực Bàu Thêu, ông Nguyễn Văn Bụp trú ở xã Hàm Nhơn phát hiện một tượng Phật A Di Đà, một chân đèn, một lư nhang và một sư tử bằng đồng. Một người khác dò tìm được 7 pho tượng Phật bằng đồng ở xã Hàm Chính, huyện Hàm Thuận Bắc. Công an huyện đã bàn giao cho Bảo tàng tỉnh.

Ở nhiều nơi vào nhiều thời điểm khác nhau khi rà tìm phế liệu vô tình tìm thấy công cụ lao động của người xưa, như rìu, cuốc, qua (kiếm), đồ trang sức bằng đồng như vòng đeo tay, khuyên tai… cư dân cổ táng trong các mộ vò ở những khu mộ táng thuộc văn hóa Sa Huỳnh cách ngày nay hơn 2.500 năm. Tiền bán được từ vài lạng đồng không được bao nhiêu, nhưng những người rà tìm phế liệu đã vô tình tiếp tay cho bọn phá hoại nhiều khu di tích khảo cổ quan trọng. Các chuyên gia khảo cổ phải kêu trời khi nhìn thấy nhiều mộ táng bị xới tung, với những mộ vò bể ra hàng trăm mảnh chỉ vì vài vòng đồng.

Thần Shiva cũng bị máy dò tìm ra

Làm công tác khảo cổ nên tôi và một số anh em thường hay dò la tin tức từ những người làm rẫy, đặt bẫy dông và ngay cả những người chuyên dò tìm kim loại. Nghe kể lại một vài người dò được khuyên tai, vòng vàng, có khi là cổ vật vừa đồng vừa sứ chôn trong một thau đồng… họ cho là vàng “Hời’’ rồi nhanh chóng bán đi không dám để trong nhà. Những chuyện như vậy thường bị giấu kín, khi chúng tôi nghe được sự việc cũng đã qua lâu rồi.

Những người dò tìm phế liệu khoe là máy dò kim loại chất lượng cao có khả năng phát hiện kim loại ở độ sâu lớn, nhanh chóng và chính xác. Những đồ vật chôn giấu ở độ sâu lớn vẫn bị phát hiện. Đó là trường hợp tượng nữ thần bằng vàng, nhẫn vàng, đá quý chôn giấu trong chum gốm đã bị máy dò kim loại phát hiện năm 2002 trên đồi cát thuộc thôn 1, xã Hồng Liêm. Chúng tôi kể dưới đây theo lý lịch lưu tại Bảo tàng tỉnh, ghi ngày 26/12/2002.

2 giờ chiều 4/2/2002 (1.11 năm Nhâm Ngọ) có 2 người đàn ông ngụ tại thôn Lương Nam, xã Lương Sơn, huyện Bắc Bình mang máy rà tìm kim loại tại rẫy anh Nguyễn Thanh Thương thuộc thôn 1, xã Hồng Liêm. Cả 2 người mang máy rà qua, rà lại nhiều vòng giữa rẫy. Bỗng nghe máy phát tín hiệu có kim loại, cả 2 ông dùng cuốc mang theo để đào nhưng đất cứng, đồ vật lại ở độ sâu khác thường. Lúc này một ông giữ hiện trường, một ông đến nơi vợ chồng anh Nguyễn Thanh Thương đang làm rẫy gần đó mượn cuốc cán dài để đào. Đào đến khoảng 1,5 m thì phát hiện chiếc chum gốm (người phát hiện gọi là lu gốm) bên trên đậy nắp bằng đồng đã có ten dày và mục, chứng tỏ vật chôn bên trong quá lâu. Nóng lòng vì nhìn thấy nắp đậy và chum gốm đầy cát, một người tên Tỵ thò tay vào bên trong moi cát, rồi lần lượt lấy ra một đầu tượng màu vàng cao hơn 20 cm, bên trong rỗng và 4 chiếc nhẫn màu vàng. Họ chỉ kịp dùng áo đang mặc lau vội để kiểm tra vật vừa đào được. Khi biết chắc là vàng thật, họ nhanh chóng rời đi, không kịp lấp trả hố đào cho chủ rẫy.

Chứng kiến từ đầu nên sau khi 2 người ôm pho tượng và 4 chiếc nhẫn vàng rời đi, bỏ lại cái chum, một nắp đậy bằng đồng đã mục. Anh Thương móc hết cát bên trong cái chum ra thì thấy còn một chiếc nhẫn màu vàng 3 mắt gắn đá. Về sau hỏi một số người Chăm mới biết đó là nhẫn Mưta đặc trưng về trang sức của tổ tiên họ. Như vậy, kể cả chiếc nhẫn anh Thương mót được trong chum thì cả thảy 5 chiếc nhẫn.

Việc 2 người rà phế liệu phát hiện tượng vàng ở rẫy anh Thương được giấu nhẹm không một ai biết. Kể cả vợ chồng anh Thương cũng không kể ra. Mãi đến ngày 26/12/2002, thông tin trên mới đến Bảo tàng tỉnh do một người dân cung cấp. Sở VHTT đã liên hệ với Công an tỉnh (Phòng Bảo vệ an ninh Văn hóa - Tư tưởng PA25) và cử một cán bộ cùng lên đường đến nơi phát hiện tượng vàng ngay trong chiều hôm đó.

Gửi xe máy lại nhà dân và hơn 30 phút đi bộ mới đến được rẫy anh Thương. May mắn gặp vợ chồng anh tại rẫy, thấy có cả công an, anh đoán biết đến có việc gì rồi. Dẫn chúng tôi đến chỗ còn cái hố sâu nơi mà những người rà kim loại phát hiện tượng vàng gần một tháng trước. Đó là một hố sâu, đất pha cát màu hồng nhạt, cứng… và vợ chồng anh Thương kể chuyện như đã thuật lại trên đây.

Nói về pho tượng anh cho biết, đó là tượng vàng vì khi đưa lên màu vàng toàn bộ, là tượng nữ cùng với 4 chiếc nhẫn cùng màu vàng. Tôi có hỏi vì sao anh biết là tượng nữ, anh nói vì thấy trên đầu có tóc dài, có mấy lọn nhỏ, phía sau có búi tóc. Làm việc với vợ chồng anh Thương khá lâu để nghe thêm việc rà tìm kim loại ở quanh đây. Anh cho biết là không phải 2 người đó mới rà tìm lần đầu, trước đó đã có nhiều người rà tìm nhưng không phát hiện ra, hoặc do máy móc của họ hoặc chưa đến số… Trời đã về chiều, vợ chồng anh tặng lại Bảo tàng cái chum gốm cao 35 cm, mấy mảnh nắp đậy bằng đồng đã bể. Riêng chiếc nhẫn Mưta, chúng tôi làm giấy biên nhận và mua lại.

Lại nói về chuyện sau khi đào được tượng vàng, 2 người ở Lương Nam, Lương Sơn bí mật đưa xuống Phan Thiết tìm đến tiệm vàng để thử và bán luôn. Không biết bán cho tiệm vàng nào và được bao nhiêu, tượng vàng còn giữ lại hay bị nấu chảy, không một ai được biết. Mãi sau này một số người dân ở địa phương cho chúng tôi biết thêm: Cả 2 người tìm được tượng vàng đều đã mua xe Dream Tàu và sửa lại nhà.

Vì không được tận mắt nhìn thấy đầu tượng vàng, nhưng qua mô tả chi tiết của vợ chồng anh Thương, như các chi tiết trên đầu tượng, số đo ước tín, màu… và đối chiếu với tượng vàng phát hiện ở Quảng Nam năm 1997 và một tượng vàng phát hiện ở Phan Thiết đầu thế kỷ XX (hiện ở Bảo tàng Lịch sử Việt Nam) đều là tượng thần Shiva. Qua khảo tả về hình dạng, số đo của 2 tượng vàng trên gần giống như tượng mới phát hiện ở Hồng Liêm. Cả 2 tượng vàng trên đều là bảo vật quốc gia. Hồi đó Hội đồng khoa học của Sở VHTT đoán định: Pho tượng phát hiện ở Hồng Liêm là tượng thần Shiva bằng vàng, niên đại vào thế kỷ thứ X. Thật tiếc, nếu như tượng vàng phát hiện ở Hồng Liêm kịp thời thu hồi được, chắc chắn Bình Thuận đã có thêm bảo vật quốc gia.