Nghĩ về địa danh Ngảnh Tam Tân

Ngãnh Tam tân. Ảnh minh họa

Không những với khách xa đến mà kể cả người địa phương vẫn đặt ra những câu hỏi về địa danh Ngảnh Tam Tân? Với người dân bản địa thì đã trở thành quen thuộc nhưng khi gợi lại mới thấy thật sự bồi hồi tưởng chừng đang trở về với vùng đất “địa linh” của người xưa thuở còn hoang sơ. Từ “ngảnh” ở đây là chỉ về một địa hình thiên nhiên rất đặc trưng. Nhưng với ngữ âm thường gặp khi nói về địa hình dọc dài vùng biển từ miền Bắc vào Nam chưa ở đâu có từ “ngảnh”. Địa hình ghềnh, gành, mỏm, mỏ, mũi… là phần đất có đá từ bờ nhô ra sông, biển thì có nhưng “ngảnh” thì lại không. Kể cả trong sách Đại Nam nhất thống chí biên soạn từ giữa thế kỷ 19 dưới triều Nguyễn, khi viết về cảnh quan bờ biển này cũng với cách gọi thông thường: “Ngoài cửa tấn có ghềnh đá, gọi là mỏ Ma Ly…” tức tên gọi cửa sông Phan trổ ra biển (khu vực Ngảnh Tam Tân) ngày xưa. Tìm hiểu về cư dân vốn từ nhiều vùng miền tụ nghĩa sinh sống nơi này lập nên làng chài Tam Tân nằm tiếp giáp với cánh rừng dầu Bàu Thông, Đường Ván với bao chuyện kỳ bí, để rồi có thể liên hệ đến từ “ngảnh”. Đây là một từ thuần Việt, do đọc trại từ “ngoảnh, nghển, ngẩn” (đồng âm đồng nghĩa) biểu thị trạng thái nhưng vì mô phỏng vào địa hình, thế đứng của một mỏm đá mà “ngảnh” đã trở thành địa danh. Nguyên sơ mỏm đá nằm trên phần đất liền lấn ra biển nhưng do quá trình bị thủy triều xâm thực tạo nên một “cù lao” nhỏ tách biệt. Vị trí mỏm đá tạo nên khúc gãy của bờ biển dài bởi mỏm đá xoay ngược về một hướng. Chim biển thường tụ về đây để phơi cánh dưới nắng trời và ríu rít tìm mồi nên mới có tên Mỏm đá chim là vậy. “Ngảnh” được coi là “tiểu loại địa danh” trở thành một thành tố của địa danh hành chánh Tam Tân.

Do cách đọc trại của người dân bản địa thường thấy qua các địa danh trong vùng như Phù Trì thành Phò Trì (làng Chăm Tân Thắng), Bà Đặng thành Tà Đặng (ngọn núi nhỏ Tân Thành), Khê thành Kê (Kê Gà) hoặc tương tự từ cách phát âm như Loáng choáng thành Láng cháng, Vồng thành Giồng (Giồng Trôm)… cho nên chữ “ngảnh” cũng xuất phát từ cách phát âm của từ “ngoảnh, nghển” là vậy. Ở Bình Thuận, với các đồi cát cao ven biển đều được gọi đó là “động”, không phải theo nghĩa là hang sâu trong núi đá mà do bị chệch âm, đọc từ “đụn” (đụn cát, đụn đất, đụn rơm…) mà ra.

Địa danh Tam Tân là tên của một làng biển ngày xưa, nay chỉ là một thôn của xã Tân Tiến có bờ biển Ngảnh Tam Tân. Theo tổ chức hành chánh xưa làng được gọi chung cho phường, thôn , xã, giáp. Từ khoảng giữa thế kỷ 19, vùng đất phía Nam Bình Thuận chỉ rải rác một số làng thuộc tổng Đức Thắng, huyện Tuy Định, phủ Hàm Thuận. Trong đó có Tân Hải thôn, Tân Nguyên phường (còn gọi là Tân Ngươn, Tân Hoàng) và Tân Quý phường. Sau đó hình thành làng Tam Tân bằng sự sáp nhập ba làng này. Địa danh hành chánh Tam Tân được ghép từ 3 chữ Tân đứng đầu của ba tên làng trước đó. Về diện tích tự nhiên theo mô tả trong địa bạ xưa bao gồm phần đất các xã Tân Hải, Tân Tiến, Tân Bình ngày nay. Khoảng từ năm 1895, thời vua Thành Thái, phần đất ấp Liên Trì thuộc xã Tam Tân được cắt ra và lập nên thôn Công giáo Tân Lý, là xứ đạo đầu tiên ở La Gi.

Để có được khái niệm về một ngữ âm “Ngảnh” trong địa danh “Ngảnh Tam Tân” của một vùng đất hẻo lánh từ hơn trăm năm, quả thật khó tìm thấy trên di bản chính thức mà chỉ dựa trên cơ sở địa bạ sở hữu của hộ gia đình, tôn giáo ở địa phương. Do đó người viết cũng chưa dám xác định giá trị lịch sử của một địa danh có tính cá biệt này, nhưng có thể coi đây là một tiền đề cho việc nghiên cứu tiếp theo.

PHAN CHÍNH