Trung tâm Trưng bày văn hóa Chăm, điểm nhấn phía bắc Bình Thuận

Ông Ức Viết Vòng - Trưởng Ban quản lý trung tâm trực tiếp hướng dẫn tôi tham quan bên trong các khu trưng bày sau khi bái lễ tại nơi thờ thần Siva ở sảnh chính. Có hơn 1.500 hiện vật, cổ vật và 5 bộ thư tịch cổ có giá trị về niên đại lịch sử, phản ánh rõ nét đời sống tinh thần và vật chất của dân tộc Chăm xưa và nay. Đặc biệt hơn, nơi đây còn lưu giữ nhiều hiện vật của hoàng tộc Chăm Po Klaong Mânai (1622 - 1627) thuộc triều đại VII, Băl Canar. Bộ vương miện của vua và búi chụp tóc của hoàng hậu Po Bia Sơm chế tác bằng vàng xưa với đường nét hoa văn tinh xảo, hoa văn trên vương miện mô phỏng Makara (nửa thú nửa cá). Đây là điểm nhấn trong toàn bộ khu trưng bày. Việc lưu giữ được bộ báu vật này cho đến ngày nay là một câu chuyện dài liên quan đến ba dân tộc kết nghĩa là Chăm, Churu và Raglay. Một thời, dấu ấn văn hóa thiêng liêng này còn được thể hiện trong phần lễ Katê hàng năm, những chức sắc Chăm nhận báu vật trở lại từ những người gìn giữ thuộc dân tộc Raglay để cử hành lễ, sau đó lại có lễ rước trả để cất giữ. Một câu chuyện khác, có lẽ thuộc về thời gian sau này, đó là chuyện thừa kế việc gìn giữ báu vật. Người được quyền thừa kế được biết đến hiện nay là “công chúa” Nguyễn Thị Thềm, hậu duệ dòng vua Po Klaong Mânai. Bà qua đời năm 1995, quyền quản lý được chuyển lại bà Nguyễn Thị Đào, cháu gái… Tôi dừng lại quan sát khá lâu trước hàng chục bộ trang phục của vua, hoàng hậu, công chúa, các phi tần và cung nữ. Hầu hết đều thêu chỉ vàng, điểm xuyết hoa văn tinh tế trên nền vải trắng được dệt bằng chất liệu độc đáo. (Tôi nghĩ nếu không phục chế lại được những bộ trang phục này, e rằng chúng ta không giữ được lâu nữa. Với cách bảo quản giản đơn này, các lớp vải sẽ mục rã là điều sẽ xảy ra nay mai). Ngoài rất nhiều tượng đá có giá trị, trung tâm còn trưng bày nhiều vật dụng của dân tộc Chăm như bình nước (thế kỷ thứ IX - X), klaong đựng xương (thế kỷ thứ XII)… Ông Vòng đưa tôi và mọi người đến một gian trưng bày mà ông phải tốn nhiều công sức thuyết minh, đó là gian giới thiệu, phục dựng nhiều loại hình văn hóa phi vật thể như các loại hình sân khấu hóa lễ hội Katê, lễ hội Rija Inâgar - đạp lửa, nghi thức hát lễ…

Cùng tham quan với chúng tôi lúc ấy còn có một đoàn 4 người (2 Tây, 2 ta) của Viện Nghiên cứu Viễn Đông Bác cổ (École française d'Extrême-Orient) kết hợp với Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam. Tôi rất vui khi một giáo sư trong đoàn cho biết họ sẽ ở lại đây 2 tuần để nghiên cứu sâu các vấn đề liên quan đến dân tộc Chăm và Đông phương học.

Ông Ức Viết Vòng cho biết: Trung tâm Trưng bày văn hóa Chăm này có cơ quan chủ quản là Bảo tàng Bình Thuận. Bình quân một năm có 12.000 lượt khách tham quan nhưng thời gian dịch Covid-19 vừa qua, số khách đã giảm xuống chỉ còn khoảng 7.000 lượt, chủ yếu trong các dịp lễ Katê, Tết Nguyên đán. Riêng địa bàn xã Phan Hiệp là một xã thuần người Chăm Bà-La-Môn (Ahier) nên dịp Katê người dân tập trung về đây dự lễ hội và sinh hoạt văn hóa khá đông. Xã Phan Hòa, Phan Thanh đông dân Chăm Bà Ni, lễ Ramưwan cũng là nét đặc sắc của văn hóa Chăm nhưng chú trọng phần lễ hơn hội: Lễ tảo mộ, lễ cúng gia tiên và lễ chay niệm tại thánh đường nên người dân ít tập trung về trung tâm trưng bày. Chủ yếu lượng khách là các nhà nghiên cứu, sinh viên và khách du lịch vãng lai.

Buổi chiều, tôi vinh dự được gặp mặt họa sĩ Hoàng Vinh, Giám đốc Trung tâm Văn hóa - Thể thao huyện Bắc Bình tại trung tâm trưng bày. Ông cho biết: Đây là nơi trưng bày các cổ vật, hiện vật phản ánh đời sống tâm linh, tinh thần và cả đời sống vật chất. Từ những giá trị văn hóa vật chất đến phi vật chất được trưng bày, giới thiệu ở đây đều rất độc đáo, không chỉ người dân mà các nhà nghiên cứu đều rất thích thú. Mặt khác, các hoạt động kết hợp của Trung tâm Văn hóa huyện trên địa điểm này như tổ chức lễ hội ẩm thực Chăm, làng nghề Chăm, văn học- nghệ thuật Chăm, cuộc thi Người đẹp Chăm… cũng là những hoạt động sôi nổi, hấp dẫn thu hút mọi người. Tuy nhiên khâu tuyên truyền quảng bá rộng hơn nữa, liên vùng hơn nữa thì chưa hiệu quả lắm. Và một phần do khó khăn về kinh phí nên việc sưu tầm còn ít hiện vật gốc. Cũng có những người tâm huyết vô tư đóng góp như trường hợp ông Nguyễn Ngọc Ẩn (Mũi Né) nhưng thực sự là chưa nhiều, cần kêu gọi, động viên nhiều hơn nữa. Và việc liên kết với các làng nghề truyền thống Chăm xung quanh để tạo ra vùng du lịch giữ chân du khách chưa hiệu quả lắm…

Với quan điểm du lịch là ngành kinh tế tổng hợp của địa phương có tính liên ngành, liên vùng, đòi hỏi nội dung văn hóa sâu sắc và hội nhập quốc tế nhưng thực sự chúng ta chưa khai thác tối đa một tài nguyên du lịch quan trọng như Trung tâm Trưng bày văn hóa Chăm này. Vấn đề đặt ra không chỉ là việc khôi phục, gìn giữ, bảo tồn mà còn phải tạo nên bước đột phá trong liên kết du lịch, góp phần đạt được mục tiêu chung của cả tỉnh là 4,5 triệu lượt khách trong năm. Bài toán thoạt nghe không khó lắm nhưng chừng như phải có sự vào cuộc đồng bộ của cả tỉnh chứ không phải riêng huyện Bắc Bình, chừng như không chỉ là chuyện đầu tư từ trên xuống mà còn phải tạo bước ngoặt thực tế về xã hội hóa. Mong lắm thay một giải pháp mới tích cực hơn nữa để du lịch Bình Thuận xứng đáng là ngành mũi nhọn kinh tế, để Trung tâm Trưng bày văn hóa Chăm Bình Thuận phải là điểm nhấn quan trọng phía bắc của tỉnh nhà.