Nhà nghiên cứu văn hóa Hải Liên: Một đời sáng tạo và cống hiến

                

Nhà nghiên cứu văn hóa Hải Liên với các tác    phẩm xuất sắc được trao tặng Giải thưởng Nhà nước văn học, nghệ    thuật năm 2017.

  Trò chuyện với ông, được ông nói cho nghe về những nét lớn của văn hóa Chăm, Raglay, tôi càng hiểu vì sao các công trình nghiên cứu văn hóa của ông được Chủ tịch nước Trần Đại Quang trao tặng Giải thưởng Nhà nước năm 2017.

Hát rong…

Nhà nghiên cứu văn hóa Hải Liên cho biết, ông sinh năm Giáp Tuất - 1934 tại quê ngoại thuộc xã Hòa Phước, huyện Hòa Vang, tỉnh Quảng Nam (nay là thành phố Đà Nẵng). Tuổi thơ ông được “tắm mình” trong các câu hò, điệu hát đối đáp, giao duyên, bài chòi của xứ sở nổi tiếng văn vật xứ Đàng Trong: “Đất Quảng Nam chưa mưa đã thấm. Rượu hồng đào chưa nhấm đã say”. Ông theo bước chân những người cậu ruột đi “hát rong” trên khắp vùng Hòa Vang. Chất giọng nam cao luyến láy, đưa hơi, nhả chữ duyên dáng trữ tình, ông được xóm làng yêu mến bởi giọng hát trời cho. Lúc ông lên 8 - 10 tuổi, bà con ra đồng đạp xe nước hay gặt lúa thường dắt cậu bé Hải Liên theo ra hát dân ca cho người quê nghe quên sự mệt nhọc lao động mùa màng.

Sau khi hoàn tất chương trình tiểu học tại quê nhà, ông khăn gói vô Tam Kỳ tiếp tục theo học tại Trường trung học Phan Chu Trinh. Ông được thầy giáo dạy văn là nhà văn Vũ Hạnh thương yêu dìu dắt đi vào con đường hoạt động nghệ thuật, tham gia biểu diễn văn nghệ phục vụ quân dân vùng giải phóng tỉnh Quảng Nam. Nhắc kỷ niệm những ngày đầu tham gia kháng chiến chống Pháp trên quê hương đất Quảng, tuy chất giọng không còn trong trẻo truyền cảm như thời trai trẻ nhưng ông say mê hát cho chúng tôi nghe ca khúc Đoàn Vệ quốc quân của nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu sáng tác năm 1945: “Đoàn Vệ quốc quân một lần ra đi. Dù có gian nguy nhưng lòng không nề. Ra đi ra đi bảo tồn sông núi. Ra đi ra đi thà chết chớ lui”. Năm 1954, ông tập kết ra Bắc được phân công về Đoàn văn nghệ Thanh niên xung phong phục vụ khôi phục đường xe lửa từ Hà Nội đến biên giới Việt Trung.

Sân khấu chuyên nghiệp

 Một ngày trước lễ kỷ niệm 43 năm giải phóng miền Nam, chúng tôi đến thăm nhà nghiên cứu văn hóa Hải Liên cùng vợ là nghệ sĩ ưu tú Hữu Ích tại nhà riêng số 6/9 đường Trần Phú, TP. Phan Rang - Tháp Chàm (Ninh Thuận). Nhắc thêm chiếc ghế gỗ ngã màu thời gian nâu cũ, ông ngồi tiếp chuyện chúng tôi trước khoảng sân nhỏ hẹp trồng lưa thưa vài chậu thuốc nam nở bông vàng sẫm. Ánh mắt của người nghệ sĩ cao niên rưng rưng niềm hạnh phúc khi nhắc lại con đường đưa ông đến với nghệ thuật sau ngày tập kết ra Bắc.

                

Đội mã la nữ xã Phước Thắng trong trang    phục Raglay do Nhà nghiên cứu văn hóa Hải Liên phục dựng.

Giai đoạn đầu, ông được phân công về Đoàn văn nghệ Thanh niên xung phong phục vụ khôi phục đường xe lửa từ Hà Nội đến biên giới Việt Trung.

Khi công việc khôi phục tuyến đường sắt hoàn thành, ông xin về làm diễn viên cho Đoàn Dân ca kịch Liên khu 5. Tại đây, ông duyên nợ rồi lập gia đình với nghệ sĩ Hữu Ích vào năm 1960. Vợ chồng ông gởi hai con mới 1 - 2 tuổi cho nhà trẻ Bộ Văn hóa chăm nom, trở về miền Nam đem lời ca tiếng hát phục vụ cán bộ, chiến sĩ trên chiến trường Liên khu 5. Trong một lần xuống đồng bằng phục vụ nhân dân huyện Hoài Ân (tỉnh Bình Định) vào cuối năm 1966, cả hai vợ chồng ông đều bị địch bắt đưa ra giam cầm tại Phú Quốc. Tuy sống trong cảnh lao tù nhưng ông vẫn tổ chức biểu diễn nhiều vở kịch tuyên truyền động viên đồng chí, đồng đội giữ vững khí tiết của người chiến sĩ cách mạng.

Hiệp định Paris ký kết ngày 27/1/1973, ông được trao trả tù binh trở về thủ đô Hà Nội tiếp tục công tác tại Đoàn Dân ca kịch Liên khu 5. Sau ngày thống nhất đất nước, ông đảm nhận nhiệm vụ chỉ đạo nghệ thuật cho Đoàn Dân ca kịch tỉnh Thuận Hải (Bình Thuận và Ninh Thuận ngày nay). Bộ Văn hóa cử ông sang Bulgaria học chuyên ngành sân khấu và chỉ đạo nghệ thuật tại Trường Nghệ thuật sân khấu Sophia, từ 1978 - 1980. Sau khi tốt nghiệp về nước, ông tổ chức sáng tác, dàn dựng nhiều chương trình nghệ thuật biểu diễn phục vụ cán bộ, nhân dân trong những năm đầu mới giải phóng, khắc phục hậu quả chiến tranh, phát triển kinh tế. Ông lặn lội đến vùng đồng bào thiểu số ở các huyện Đức Linh, Hàm Thuận Bắc, Bắc Bình, Bác Ái nghiên cứu văn hóa dân gian bản địa. Ông đưa các làn điệu dân ca Chăm, mã la Raglai vào các vỡ diễn của Đoàn Dân ca kịch Thuận Hải được công chúng yêu thích. Khi đảm nhận cương vị Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin tỉnh Thuận Hải, ông nghiên cứu và đề xuất địa phương thành lập bảo tàng Pôklông Mưhnai có hơn 100 hiện vật quý giá tại nhà bà Nguyễn Thị Thềm ở xã Phan Thanh, huyện Bắc Bình. Bảo tàng gia đình bà Thềm thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến tham quan, nghiên cứu văn hóa Chăm.

 Các bản làng vẫy gọi

Tỉnh Ninh Thuận tái lập vào tháng 4/1992, nghệ sĩ Hải Liên đảm nhận chức danh Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin. Tuy làm công tác quản lý ngành nhưng ông dành nhiều thời gian lặn lội đến các bản làng vùng đồng bào Raglai và đến các play Chăm ở 2 tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận cùng ăn cùng ở với bà con để nghiên cứu văn hóa dân gian. Từ lúc nghỉ hưu đến nay tròn 20 năm, ông dành quỹ thời gian cho hoạt động nghiên cứu văn hóa dân gian.

Trọn một đời người gắn bó với vùng đất 2 tỉnh Bình Thuận - Ninh Thuận, ông đã dày công nghiên cứu, sưu tầm, xuất bản 15 tác phẩm văn hóa dân gian. Cụm tác phẩm xuất sắc: Vai trò âm nhạc trong lễ hội dân gian Chăm tỉnh Ninh Thuận, Nhà xuất bản Viện Âm nhạc năm 1999; Trang phục cổ truyền Raglay, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2002; Nhạc cụ tiêu biểu của người Raglai Cực Nam Trung bộ, Nhà xuất bản Thế giới năm 2009 của nhà nghiên cứu văn hóa Hải Liên vinh dự được Chủ tịch nước Trần Đại Quang tặng Giải thưởng Nhà nước năm 2017.

“Tôi rất vui mừng, vinh dự khi được Chủ tịch nước trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật năm 2017. Đây là phần thưởng cao quý đối với bản thân tôi đã dành trọn đời mình cho hoạt động nghệ thuật. Nay tuổi đã cao, sức đã mỏn hàng ngày phải chống chọi với bệnh tật, tôi đã nỗ lực hoàn thành đề tài nghiên cứu Phương thức truyền dạy, bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể Raglai hữu hiệu và bền vững nhất. Đề tài này đã gởi ra Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam, xem đây là “giọt mật” cuối đời tâm huyết của tôi gởi tặng đồng bào Raglay 2 tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận thương yêu”, nhà nghiên cứu văn hóa Hải Liên cười hồn hậu, chia sẻ.

Thái Sơn Ngọc